In het nummer 'Con Spirito' - Geen geloof zonder muziek staan veel tips en -dat vooral- veel links naar diverse artikelen en Youtube-filmpjes met muziek. Om het u makkelijk te maken hebben we het allemaal verzameld in drie artikelen op onze website met direct aanklikbare links:
- tips met allerlei verwijzingen bij diverse artikelen in dit nummer van Handelingen
- tips bij het artikel van Anje de Heer, (G)een eigen stem
- de uitwerking van de luisteroefening bij de Bachcantate door Annemiek Vogels
Als u op bovenstaande links klikt komt u rechtstreeks bij het desbetreffende artikel

Editieredactie: Wouter J. Bakker, Jaap van der Giessen & Marieke van der Giessen-van Velzen

Er zijn bij dit nummer veel praktische tips met allerlei links naar info en geluid op internet.
Relevante links staan hieronder apart bij de artikelen vermeld.
Op onze website staat een document met veel verzamelde tips bij dit nummer.

INLEIDING | Wouter J. Bakker
Con Spirito - Met Geestdrift en bezieling

‘Geen geloof zonder muziek.’ Deze stevige stelling wil dit themanummer van Handelingen poneren, en niet zonder reden. Eeuwenlang heeft de kerk, met Augustinus voortbouwend op een antiek concept, gesteld dat de hele schepping doortrokken was van musica – de Latijnse naam voor muziek. Muziek was volgens Augustinus een donum Dei, volgens Luther zelfs optimum Dei donum: door de Schepper zelf in de schepping gelegd, met een orde, schoonheid en structuren die herkenbaar zijn en tot liefde voor God oproepen.

U kunt het hele inleidende artikel lezen door te klikken op inleiding

BESCHOUWING | Willem Marie Speelman
De albeweger die nooit iets zegt
De betekenis van muziek in het geloof

We voelen allemaal wel aan dat muziek, hoewel letterlijk een ‘niets-zeggende’ uitdrukkingsvorm, toch betekenis heeft. Alleen al omdat muziek zo belangrijk is, heeft zij betekenis voor mensen. Maar als je zou vragen welke, dan vertellen deze mensen waarschijnlijk wat muziek met hen doet. Wie muziek hoort, wordt bewogen en beweegt mee. Maar wat is dan muzikale betekenis, hoe toont zij ons de werkelijkheid, en hoe kunnen we die betekenis beschrijven?

ONDERZOEK| Marcel Zijlstra
Het gregoriaans en zijn (bijbelse) bronnen

De Kerk is altijd een zingende kerk geweest. Uit beschrijvingen komt een beeld naar voren van diensten waarin het zingen een belangrijk onderdeel vormt, al lopen de gebruiken flink uiteen. Elk vogeltje zong zoals het gebekt was. Ook de behoefte bijbelse teksten vanuit een eigen perspectief te bezien en te bezingen is van alle tijden. De creativiteit en de vrijheid waarmee de middeleeuwse makers van liturgische gezangen de Bijbel en andere bronnen gebruikten, staat echter in contrast met de wijze waarop in de huidige kerk vertalingen en nieuwe gezangen worden beoordeeld en gecensureerd. Over de actualiteit van het gregoriaans en de gezongen mis, waarin psalmen de hoofdmoot vormen.

De cd met Gregoriaanse muziek waarnaar in dit artikel verwezen wordt: Les tons de la Musique. Ensemble Gilles Binchois o.l.v. Dominique Vellard

ONDERZOEK | Janieke Bruin - Mollenhorst
Con Spirito, geen liturgie zonder muziek

Binnen de liturgie heeft muziek niet alleen de functie van ‘achtergrondmuziek’ of is vooral belangrijk vanwege de tekst die het draagt, muziek heeft méér te bieden. Muziek is een van de bouwstenen van liturgie en kan ook gezien worden als een toevluchtsoord, waar ruimte is voor rust en focus.

INTRODUCTIE | Marcel S. Zwitser
Christelijke spiritualiteit in de concertzaal

Diverse van de meest toonaangevende en populairste componisten van de tweede helft van de twintigste eeuw waren casu quo zijn christenen. Hun muziek is onder christenen vaak weinig tot niet gekend. Dit artikel beoogt een introductie te zijn tot een rijke bron, waaraan zeker diegenen die geroepen zijn anderen met het levende Woord te bezielen, inspiratie voor hun eigen geloofsleven kunnen opdoen.

PRAKTIJK - Kinderen | Anje de Heer
(G)een eigen stem

Een tijdje geleden was ik samen met Catrien Posthumus Meyjes een paar keer een uur in een zorgcentrum. Met een huiskamer vol dementerende hoogbejaarden gingen we zingen. ‘Een karretje op de zandweg reed’, ‘’t Hijgend hert der jacht ontkomen’, ‘Op de grote, stille heide’, ‘Gelukkig is het land dat God de Heer beschermt’ – dat soort liedjes. Ook ‘Elsje fiederelsje’ was populair. Er werd meegezongen, er werd doorheen geslapen, er werd gefascineerd naar het pianospel gekeken. Gezichten, handen en lichamen ontspanden. Tijdens dit uurtje zingen en luisteren werden diepe lagen aangeboord: achter het bewustzijn verdwenen herinneringen, niet meer te vangen geloofsbelevingen.
Wat gaat er gezongen worden in de zorgcentra van de toekomst? Wat moet er gezongen worden als de kinderen van nu dementerend in een rolstoel zitten?
In dit artikel meerdere mogelijkheden om kinderen te leren zingen.

Tips bij dit thema vindt u in dit document

PRAKTIJK - Jongeren | Jaap van den Akker
Popmuziek, jongeren en geloof

'Misschien wel de belangrijkste weg die alle jongeren bewandelen, op zoek naar hun identiteit, en naar iets wat ‘vonkt’ – allemaal oerreligieuze zaken – is die van de popmuziek. Ik zou de stelling wel aandurven dat de hedendaagse, ook Nederlandstalige muziek, op dit moment de ‘religie voor jongeren’ is.'

Tips bij dit thema vindt u in dit document

IN BEELD | René Rosmolen
Zingen aan de rand van de tijd

PRAKTIJK - Ouderen | Kersten Storch
(Geloofs)lied en levensmomenten

De oude dame gaat rechtop zitten in haar rolstoel. Het boekje waar ik in moet schrijven heeft ze al klaargelegd. Met een vastberaden, plechtige stem begint ze te dicteren:
‘Ik wil graag dat de volgende liederen op mijn uitvaart worden gespeeld: ‘De Heer is mijn herder’, ‘Trein naar niemandsland’, ‘Heer, onze Heer, hoe heerlijk en verheven’ en dan nog iets van Kinderen voor kinderen, want de kleinkinderen moeten ook iets leuks hebben op mijn uitvaart. En als u iets wilt zeggen … een preek? Dat laat ik aan u over. Daar bent u voor opgeleid. Maar de liederen, die hebt u allemaal goed genoteerd? ... Goed zo, want dat is belangrijk.’
Toegegeven, het is een aparte liedkeuze die deze oude dame voor haar begrafenis heeft gemaakt. Maar uit veel gesprekken en contacten die ik in mijn functie als geestelijk verzorger met ouderen heb, blijkt hoe belangrijk muziek en liederen voor veel oudere mensen in verband met hun geloof zijn.

De link waarnaar in dit artikel verwezen wordt: www.zorgvoorbeter.nl/ouderenzorg/dementie-muziek.html

PRAKTIJK - Kerkliedwiki | Lydia Vroegindeweij
Vind het geschikte lied!

Anno 2017 is het kerkliedrepertoire explosief gegroeid. Voor elk aspect van vieren en geloven moet wel een mooi lied op maat te vinden zijn, maar hoe vind je je weg in de twaalf gangbare verzamelbundels en zo’n tachtig kleinere bundels? En waar vind je informatie over de herkomst van liederen en meer over bewerkingen en koorzettingen? De Kerkliedwiki helpt.

Dit artikel is in z'n geheel tet lezen op de website, inclusief de makkelijk aanklikbare links

PRAKTIJK - Muziekpastoraat | Annemiek Vogels
Onderweg met Bach als pastor
Luisterles bij een cantate

Kerkelijken en ongelovigen, twijfelaars en zinzoekers vinden elkaar in hun liefde voor Bach. Wie zich inschrijft voor een ‘luistercursus’ leert over muziek en theologie, maar ervaart ook dat goede muziek direct naar het hart gaat. Zo beleven we betekenis en emotie van het w/Woord op een fundamenteler niveau.

Bij dit artikel schreef de auteur een 'luistervoorbeeld' bij cantate BWV 21, Ich hatte viel Bekümmernis, inclusief een link om de muziek te beluisteren en een link om de tekst mee te lezen

INTERVIEW | Jaap van der Giessen en Marieke van der Giessen - van Velzen
Beat brengt in beweging
Lichte muziek in de liturgie

In de ontwikkeling van de kerkmuziek is lichte muziek de laatste tientallen jaren niet meer weg te denken in de liturgische praktijk. Als we ‘lichte muziek’ zeggen, waar hebben we het dan over? En wat stelt lichte muziek aan eisen, wil je dat goed uitvoeren? Kerkmusicus Wim Ruessink vertelt over zijn gevarieerde praktijk, over beat in de muziek en zijn beleving van ‘divine’ in een eredienst.

DE SCRIPTIE | Bart Visser
Echo van de Eeuwige

In de wisselrubriek ‘De scriptie – De promotie’ deze keer aandacht voor de masterscriptie die Bart Visser (MA) schreef over de relatie tussen muziek en theologie: ‘Echo van de Eeuwige. Een onderzoek naar de theologische betekenissen van muziek voor predikantsopleidingen’ (2016). De hoofdvraag luidde: ‘Wat is de theologische waarde van de reflectie op muziek voor predikantsopleidingen?’

Editieredactie: Hans Schaeffer & Sake Stoppels

INLEIDING | Hans Schaeffer en Sake Stoppels
Pionieren, een momentopname

In de wereld van gemeentestichting is een hausse aan vernieuwende projecten gaande, die geen eendagsvliegen blijken te zijn. Juist omdat pioniersarbeid vaak ‘on the cutting edge’ wordt verricht, kunnen we er van leren. Dit themanummer van Handelingen biedt zicht op een boeiend proces van kerkvernieuwing en wil bijdragen aan de doordenking van kerk-zijn.

U kunt het hele inleidende artikel lezen door te klikken op inleiding

BESCHOUWING | Stefan Paas
Waarom kerkplanting?

Tijdens een lezing kreeg ik onlangs de vraag waarom ik ooit ‘voor mezelf begonnen’ was. De vraag sloeg op mijn activiteit in Via Nova, een Amsterdamse kerk die in 2006 is opgericht vanuit de Christelijke Gereformeerde Kerken. De vraagsteller voegde eraan toe dat dit stichten van nieuwe gemeenten op een plek waar al zoveel kerken waren hem irriteerde. Is het niet veroordelend naar andere kerken, die blijkbaar niet goed genoeg zijn? Is het niet arrogant? Kies je niet de gemakkelijkste weg door het niet te willen uithouden met een oude kerk waarin je niet zomaar opnieuw kunt beginnen?

OVERZICHT | Martijn Vellekoop
Pionieren vanuit de Protestantse Kerk in Nederland: een tussenstand

Verschillende kerkgenootschappen gingen haar voor en sinds een jaar of acht ondersteunt ook de Protestantse Kerk in Nederland het pionieren, in de hoop dat meer mensen de waarde van het evangelie ontdekken. En in de hoop dat het pionieren werkt als frisse inspiratiebron voor bestaande kerkelijke gemeenten. Met een ‘pioniersplek’ wordt gedoeld op een nieuwe vorm van kerk-zijn voor mensen die niet naar een kerk gaan. Allerlei vormen kunnen gebruikt worden. Afstemming op de context en duurzame gemeenschapsvorming zijn daarbij belangrijk.

OVERZICHT | Menco van Koningsveld
Vernieuwen of pionieren?
Andere aanpak bezien vanuit rooms-katholiek perspectief

De afgelopen jaren is op tientallen plaatsen en in alle bisdommen vernieuwing van pastoraat en parochie onderwerp van overleg en discussie geweest. Die discussies werden altijd aangezet door een besef dat de tijd van de grote volkskerk langzamerhand achter ons ligt en dat we mensen op een andere, nieuwe manier zouden moeten bereiken met de boodschap van het Evangelie. De gebruikelijke aanpak heeft haar aantrekkingskracht grotendeels verloren en nieuwe wegen zijn nodig.

ONDERZOEK | Marinka Verburg-Janssen
Gemeenschap in de kerk van de toekomst

Is wat er bij pioniersplekken ontstaat (geloofs)gemeenschap te noemen? En hoe zijn de verschillende betrokken actoren in de pioniersbeweging van de Protestantse Kerk bezig met dat thema? In dit artikel worden enkele eerste bevindingen gepresenteerd van een promotieonderzoek, waarin participatieve observatie in de context van het Projectteam pionieren en in de context van een tweetal pioniersplekken een centrale plek inneemt.

REFLECTIE | Liesbeth Pulinckx
Iedere kerk(vorm) heeft een veeleisende zending: Jezus navolgen in woorden en daden!

Martijn Vellekoop stelt in het recente rapport van de Protestantse Kerk in Nederland, Op hoop van zegen, dat het pionieren onder meer ‘blijdschap’ teweegbrengt binnen de Protestantse Kerk omdat ze ‘zien dat mensen die niets (meer) met de kerk hadden, worden geraakt door Gods liefde’. Hij stelt dat er ‘tegen de trend in nieuwe kerken ontstaan’. Deze opgetogenheid herken ik van toen ik vanuit mijn eigen rooms-katholieke achtergrond de Anglicaanse Fresh Expressions of Church op het spoor kwam tijdens mijn recente doctoraatsonderzoek. Zulke initiatieven kunnen ook katholieken inspiratie bieden met het oog op de toekomst van de Rooms-Katholieke Kerk in Vlaanderen.

ANALYSE | Hans Schaeffer & Henk Geertsema
Gemeentestichting als lont in het kruitvat
Praktisch-theologische analyse van een debat

In dit artikel willen we het verschijnsel ‘gemeentestichting’ belichten vanuit een specifieke denominatie, de Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt). De vraag die we centraal stellen is: hoe is de discussie over ‘gemeentestichting’ op de Generale Synode van deze kerken te begrijpen tegen de achtergrond van bredere kerkelijke ontwikkelingen in de periode 1990-2014, en welke handelingsaanwijzingen voor het omgaan met deze ontwikkelingen zijn daar uit af te leiden?

IN BEELD | René Rosmolen
Pelgrimschap

SLOTREFLECTIE | Nadine van Hierden & Sake Stoppels
Verbinding zoeken op de grens

Kerken zijn momenteel veelal ‘treshold churches’. Ze staan op de drempel van een nieuwe tijd. In een dergelijke liminale fase is het van groot belang om niet alleen onze ogen te richten op de broedplaatsen van vernieuwing, maar vooral te kijken naar de ‘grenswerkers’, die de taal leren spreken van uiteenlopende kerkplekken, drempels helpen slechten, overeenkomsten en gezamenlijkheid helpen ontdekken.

TRENDBERICHT | Henk de Roest & Sake Stoppels
‘Wat hebt u dat u niet hebt ontvangen?’
Kerkopbouw en praktische ecclesiologie 2014-2017

Parallel aan dit Trendbericht verschijnt op de website van Handelingen het veel uitvoeriger Literatuurbericht Kerkopbouw. Meer dan veertig publicaties worden daar besproken. Dat aantal maakt duidelijk dat er volop reflectie is over de kerk. Daar is ook alle reden toe, want we kunnen de oneliner van hoogleraar transitiekunde Jan Rotmans ook toepassen op de kerk: ‘We leven niet in een tijdperk van verandering, maar in een verandering van tijdperk.’

Editieredactie: Jessie Dezutter & Siebrecht Vanhooren

INLEIDING | Jessie Dezutter & Siebrecht Vanhooren
Zingeving achter tralies

Gevangen. Van je vrijheid beroofd. Het zijn vaak de eerste associaties die we hebben bij het woord ‘detentie’. Het fysiek gevangen zijn en niet meer autonoom kunnen beslissen waar je gaat of staat, bepaalt sterk ons beeld van een leven achter de tralies. Een detentie strekt zich echter veel verder, of moeten we zeggen: dieper, uit dan enkel de fysieke realiteit.

U kunt het hele inleidende artikel lezen door te klikken op inleiding

INTERVIEW | Siebrecht Vanhooren
‘Een loodzware rugzak’
Leven met schuld, op zoek naar vrede

Ayla (34) werd twee jaar geleden gedetineerd omwille van de doodslag op haar partner. De feiten gebeurden tijdens een echtelijke ruzie. Het boterde echter reeds langer niet meer tussen Ayla en haar man. Eerder had hij haar met de dood bedreigd en er was al vaker sprake geweest van fysiek geweld.
Op de noodlottige dag was Ayla hoogzwanger van hun tweede kind. Ze hadden weer eens ruzie. Deze keer liep het echter volledig uit de hand. De man greep Ayla naar de keel. Ayla greep een mes en even later lag hij bloedend op de grond. Ayla was volledig in de war. Ze belde meteen haar moeder op, die even later de politie en hulpdiensten verwittigde.

‘Ik herinner me weinig van die dag. Ik was volledig in shock en op het moment voelde het alsof er een film voor mijn ogen afspeelde. Ik was een toeschouwer en zag hoe de politie binnenviel en me mee nam. Ik herinner me ook nauwelijks iets van de noodlottige ruzie. Ik werd naar het ziekenhuis gebracht, want blijkbaar was ik zelf gewond geraakt. De dag erop zat ik al in de gevangenis. Het voelde allemaal heel onwerkelijk aan; ik had nog nooit iets met politie of justitie te maken gehad.’

PRAKTIJK | Jan Eerbeek
Ingesloten maar niet uitgesloten
Zingeving en herstelgericht pastoraat

‘Het lijkt wel alsof er een stolp om me heen staat’, zei een langgestrafte gevangene me eens. ‘Ik zit midden in m’n straftijd. Ik zie geen verleden meer en geen toekomst. Ik heb met niemand van m’n familie nog contact. En ik zie ook helemaal niets voor me uit. Er is alleen maar uitzichtloosheid om me heen.’

PRAKTIJK | Denise Hoedt & Leo De Weerdt
Project ‘Tralies uit de weg’ in Belgische gevangenissen

In een tv-interview zei de Franse filosoof en auteur Eric-Emmanuel Schmitt ooit: ‘Door te kijken waarin hij (nog) gelooft, kun je de mens beter leren kennen.’ Dat is tevens een goede omschrijving van wat een aalmoezenier in de gevangenis probeert te doen. Hij kijkt en luistert naar datgene waarin de gedetineerde (nog) gelooft: gelooft hij of zij nog in zichzelf, in zijn medemens, in de samenleving en in God ...? Zo proberen we samen met hem of haar op weg te gaan. Dit kan individueel via gesprekken of door het opzetten van groepsactiviteiten. Een van die gemeenschappelijke activiteiten die we organiseren binnen de muren van de gevangenis, in samenwerking met een groep van vrijwilligers van buiten de muren, heet Tralies uit de weg.

ONDERZOEK | Siebren Vanhooren
Een existentieel waagstuk
Bouwen aan zingeving bij gedetineerden

Hoewel de modale burger er vaak andere meningen op na houdt, blijkt de gemiddelde gevangene wel degelijk te lijden onder zijn of haar detentie. Dit artikel beziet vanuit de psychologie wat gevangenschap meebrengt aan verlies van bestaansbetekenis en hoe er gebouwd kan worden aan zingeving bij gedetineerden.

IN BEELD | René Rosmolen
Onder ogen

REFLECTIE | Fred van Iersel
Christelijke spiritualiteit in detentie: een terreinverkenning

Aan de hand van vier vragen wordt in dit artikel de betekenis van christelijke spiritualiteit in detentie verkend. Noties als een actief gebedsleven van de gedetineerde met inbegrip van de bijbehorende introspectie komen naar voren. Bijzondere verbindingen van detentie en spiritualiteit uit verschillende bronnen en tradities worden belicht, met daarbij persoonlijke reflecties uit de beroepspraktijk van Hoofdaalmoezenier.

REFLECTIE | Reijer J. de Vries
Spiritualiteit en detentie vanuit pastoraal-theologisch perspectief

Vanwege de rol die de justitiepastor speelt in de spirituele belangstelling van gedetineerden, zoekt deze bijdrage naar een antwoord op de vraag hoe in het werkveld van het rooms-katholieke en protestantse justitiepastoraat spiritualiteit en detentie worden waargenomen en beschreven.

UITLEIDING | Jessie Dezutter & Siebren Vanhooren
Verlangen naar betekenis en zin pijnlijk aanwezig

Dit themanummer van Handelingen laat zien dat er, ondanks de geringe aandacht binnen de wetenschappelijke wereld en op de werkvloer, draagvlak lijkt te ontstaan om existentiële vragen en spiritualiteit een plaats te geven binnen de muren van de gevangenis.
Diepgaander onderzoek en implementatie van projecten rond spiritualiteit en existentiële thema’s kunnen in de toekomst aangeven of dit ook langeretermijngevolgen heeft en kan leiden tot, bijvoorbeeld, minder recidive en meer pro-sociaal gedrag. Aandacht voor deze thematiek kan zo een invloed hebben op het leven van individuen, maar ook op het functioneren van onze maatschappelijke samenleving. Tijd, energie en middelen investeren in dit aspect van een leven achter de tralies lijkt dus van cruciaal belang.

DE PROMOTIE | Léon van Ommen
‘Human tears, divine tears’
De relatie tussen lijden en liturgie

Een samenvatting door de auteur van zijn proefschrift Suffering in Worship: Anglican Liturgy in Relation to Stories of Suffering People
Gebaseerd op hetzelfde onderzoek verscheen in 2016 bij Kok (Utrecht) de Nederlandse titel Ruimte voor gebrokenheid. Plaats voor lijden in de eredienst

TRENDBERICHT | Henk de Roest
'Religieuze identiteit’ centraal
Praktische theologie 2013-2015