Editieredactie: Jessie Dezutter

INLEIDING | Jessie Dezutter
Zingeving op hoge leeftijd

Alhoewel er geregeld gewezen wordt op belang van zingeving in de laatste levensfase, blijkt de informatie rond deze thematiek toch eerder beperkt en fragmentarisch. Met dit themanummer wil Handelingen dan ook een belangrijke bijdrage leveren aan allen die – professioneel of privé – betrokken zijn op deze levensfase.

BESCHOUWING | Mia Leijssen
Existentieel welzijn bij ouderen

Wat betekent het om als mens te leven? Over welke krachtbronnen kunnen mensen beschikken om op de best mogelijke manier met problemen om te gaan? Dit artikel diept de verschillende bestaansdimensies uit en laat zien hoe positieve psychologie een negatieve kijk op ouder worden en zijn kan keren.

BESCHOUWING | Alfons Marcoen
Spiritualiteit op hoge leeftijd

Vanuit een ontwikkelingspsychologisch perspectief wijdt dit artikel eerst enkele beschouwingen aan empirisch onderzoek naar de rol van religie en spiritualiteit in het proces van optimaal ouder worden. Vervolgens wordt een schets gegeven van de integratieve gerotranscendentietheorie van Lars Tornstam.

VERSLAG | Liselotte Van Ooteghem
Het levensverhaal als bron van zingeving

De Hongaarse schrijver Konrad schreef ooit: ‘Vraag iemand naar de zin van zijn leven en hij vertelt je zijn levensverhaal.’ Ouderen die levensmoe zijn, worstelen met de vraag naar de zin van hun leven. Kan de narratieve constructie van zin een (preventief) hulpmiddel zijn om levensmoeheid bij ouderen aan te pakken? Kan het in kaart brengen van het levensverhaal van ouderen een manier zijn om de zin van het geleefde leven te ontdekken of misschien beter te herontdekken en hier kracht uit te putten om het voltooide leven verder kleur te geven? Mijn ervaring leert mij: ja, dat kan!

ONDERZOEK | Arjan Braam
Religiositeit en depressie
Een empirische queeste onder Nederlandse ouderen

Religiositeit en depressie op hogere leeftijd hangen op uiteenlopende manieren met elkaar samen. Empirisch onderzoek kan dit nader in kaart brengen, zoals het bevolkingsonderzoek onder Nederlandse ouderen in het kader van de Longitudinal Aging Study Amsterdam aan de Vrije Universiteit van Amsterdam. De resultaten nuanceren vooroordelen, legitimeren dat religiositeit voor sommige ouderen relevant is, en geven richting. Oog houden voor steunende aspecten van religiositeit, alsook voor ‘spiritual distress’ blijft in toekomstig onderzoek nodig.

PRAKTIJK | Anne Vandenhoeck
Met de dood voor ogen
Professionele begeleiding bij het levenseinde van ouderen

Ouder worden is hoe dan ook leven met de dood voor ogen. Wat doet dat met een mens en hoe kan pastorale begeleiding daarop inspelen?

ONDERZOEK | Linus Vanlaere
Lijden aan het leven
Op zoek naar zinvolle zorg

Steeds vaker ontmoeten we ouderen in het woonzorgcentrum die ‘lijden aan het leven’. Ze geven aan dat ze ‘zo’ niet verder willen en dat de toekomst hun niets meer te bieden heeft. Willen we voldoende goede zorg bieden, dan is het goed meer zicht te krijgen op het lijden van deze ouderen die doorgaans levensmoe worden genoemd.

INTERVIEW | Nico Krijn
‘Je zoekt naar samenhang’
Lars Charbonnier over ouderen en de zin van het leven

Lars Charbonnier publiceerde dit jaar Religion im Alter. Eine empirische Studie zur Erforschung religiöser Kommunikation, met onderzoeksresultaten over de religieuze zingeving bij mensen van 75 jaar en ouder. Zijn oudere mensen religieuzer dan jongere? Wat betekent religie voor hen en hebben zij een antwoord op de vraag naar de zin van het leven? Deze en andere vragen legde Charbonnier, predikant en docent theologie in Berlijn, ouderen voor in twintig kwalitatieve interviews en verzamelde zo interessante gegevens. Het boek is inmiddels met twee wetenschappelijke prijzen onderscheiden. Nico Krijn sprak met Lars Charbonnier over ouderen en de ervaring van zinvol dan wel ‘zinvrij’ leven.

IN BEELD | René Rosmolen
Van schaduw naar schijnwerper

PRAKTIJK | Ann Bosmans
Heeft het nog zin?
Zingeving en dementie

Wanneer ik vertel dat ik werkzaam ben als psycholoog in een woonzorgcentrum en dat één van mijn kerntaken het ondersteunen en begeleiden van personen met dementie omvat, hoor ik vaak de bedenking: ‘Kun je daar nog wel iets doen? Wat voor zin heeft dat nog? Die mensen weten het toch niet meer.’

Editieredactie: Jos de Kock & Henk van den Bosch

INLEIDING | Jos de Kock & Henk van den Bosch
Levenslang leren

Wat is nodig om theologen adequaat voor te bereiden op het werkveld waarin zij als professionals werkzaam zullen zijn? Het is onmogelijk om op deze vraag een eenduidig antwoord te geven, alleen al vanwege het feit dat er niet voor een eenduidig werkveld wordt opgeleid. Theologen kom je immers tegen in diverse sectoren van de samenleving: in de kerk, vanzelfsprekend, maar ook in de zorg en in het onderwijs, bij justitie, defensie en in het welzijnswerk. In al deze sectoren functioneert de theoloog als professional, maar wat de diverse sectoren aan specifieke kwaliteiten van de professionals verwachten verschilt nogal van sector tot sector.

PILOTVERSLAG | Christa Anbeek, Ger Palmboom & Jaap Schuurmans

De levensbeschouwelijk professional in transitie

In dit artikel wordt verslag gedaan van een project dat mogelijkheden voor geestelijk begeleiders in de eerstelijnszorg onderzoekt. Het onderzoek speelt zich af tegen de achtergrond van een veranderend religieus landschap en de gevolgen die dit heeft voor de wijze waarop individuen omgaan met religieuze en existentiële vragen. Wat betekenen deze veranderingen voor een mogelijk levensbeschouwelijk aanbod en welke competenties vraagt dit van religieuze professionals? En welke implicaties zijn er op basis van dit onderzoek te formuleren voor initieel en post-initieel theologisch en levensbeschouwelijk onderwijs?

PLEIDOOI | Ruard Ganzevoort
Hoe leiden we anno 2014 goede theologen op?

Ruim vijftien jaar geleden schreef de Tilburgse pastoraal-psycholoog Rein Nauta (1998) over de kloof tussen de theologische opleiding en de beroepspraktijk: ‘De akelige conclusie [...] moet zijn dat predikanten en pastores worden opgeleid tot een bedrijf dat door hen niet wordt gepraktiseerd, terwijl voor wat zij wel doen de nodige scholing wordt gemist.’ Theologie als handicap, noemde hij dat. Ligt dat anno 2014 anders?

REACTIE | Hans Schilderman
Theologie als entertainment

In reactie op het pleidooi van Ruard Ganzevoort in het voorgaande artikel en op de uitkomsten van de visitatie van opleidingen theologie en religiewetenschappen het afgelopen jaar, blikt Hans Schilderman terug, kijkt rond én ziet vooruit. Aan het belang van een op de realiteit betrokken theologie dient een valide analyse vooraf te gaan. Een voorzet.

PROFIELSCHETS | Martin Walton
Met de omstandigheden rekening houden
Differentiëring van geestelijke verzorging

Geestelijk verzorgers staan voor de uitdaging zich telkens opnieuw tot veranderende omstandigheden dichterlijk te verhouden. Welke differentiaties kom je tegen, hoe kunnen opleidingen bijdragen aan de kwaliteit van geestelijke verzorging en wat zijn de uitdagingen voor de toekomst van de beroepsgroep?

PRAKTIJKSCHETS | Theo Witkamp
Professionalisering, permanente educatie en postacademisch onderwijs

Dat predikanten en geestelijk verzorgers levenslang moeten blijven leren is in principe niet nieuw. Ze moeten tegenwoordig echter kunnen aantonen dat ze dat doen door postacademische cursussen te volgen en studiepunten te verzamelen. De opzet van de Permanente Educatie van de Protestantse Kerk in Nederland kan model staan voor deze ontwikkeling. Wat ligt hieraan ten grondslag, hoe zijn de ervaringen tot nu toe en voor welke uitdagingen staan we?

PRAKTIJK | Henk Geertsema
Wo en hbo: een paar apart

Vanuit het gezichtspunt van het Praktijkcentrum, instituut voor onderzoek en advisering op het terrein van de praktische theologie, schetst dit artikel het transitieproces binnen de (kleine) Gereformeerde Kerken en worden de consequenties beschreven voor de opleiding en samenwerking van wo- en hbo-theologen.

TOT SLOT | Jos de Kock & Henk van den Bosch
Waar moet je beginnen? En waar eindig je?

Wat is nodig om theologen adequaat voor te bereiden op het werkveld waarin zij als professionals werkzaam zullen zijn en hoe onderhoud je die professionaliteit? In dit slotartikel maken we een balans op.

IN BEELD | Harbert Booij
Tussenwereld

TRENDBERICHT | Sake Stoppels & Henk de Roest
Kerk tussen ideaal en werkelijkheid

Editieredactie: Hans Schilderman & Nienke Fortuin

INLEIDING | Hans Schilderman & Nienke Fortuin
De dood leeft

Zeggen dat de dood leeft doet menig theoloog de wenkbrauwen fronsen; er is immers in geloofstaal veel over te zeggen. Dat de dood leeft betekent echter ook dat de dood onderwerp is van intensieve interdisciplinaire studie. Wat gaat er in mensen om als ze met de dood worden geconfronteerd, en hoe is daar vanuit pastorale en geestelijke verzorgingsoptiek hulp bij te bieden?

ONDERZOEK | Nienke Fortuin & Hans Schilderman

Dynamisch doodsbewustzijn
Veranderende culturele, morele en religieuze opvattingen van de dood

De steun aan stervenden vertegenwoordigt een belangrijke prioriteit van geestelijke verzorging en pastoraat. Kennis van en inzicht in verschuivingen in opvattingen over de omgang met de dood helpen pastores, geestelijk verzorgers en vrijwilligers om de terminale zorg af te stemmen op de beleving en verwachtingen van mensen die hun levenseinde zien naderen.

CULTUURSCHETS | Peter Nissen
Stamelen aan de grens
Bidden op en rond het sterfbed

De worsteling van mensen met de vraag naar de zingeving van hun bestaan komt op wellicht geen ander moment zo pregnant naar voren als juist in het uur waarin de mens oog in oog staat met de eindigheid en de contingentie van zijn bestaan: het uur van de dood. Aan wat door mensen in dat ultieme uur gedaan en gezegd wordt, is door de nabestaanden dan ook steeds een grote betekenis gehecht. Voor christenen is het steeds belangrijk geweest met welke woorden een stervende zich in zijn laatste uur tot de Heer van leven en dood richtte.

BESCHOUWING | Jacqueline van Meurs
De zorg om het verhaal
Spreken over de dood in het algemene ziekenhuis

‘Ik weet niet wat de dood is, wat het voor mij betekent, behalve dat ik er heel bang voor ben’, zo liet een jonge vrouw de arts weten bij opname op de afdeling medische oncologie van het Radboud universitair medisch centrum. In overleg met de arts besloot ze om hierover in gesprek te gaan met een geestelijk verzorger. De vraag is of (zieke) mensen nog wel over een taal beschikken om zich te uiten binnen de spirituele dimensie van hun mens zijn.

VERKENNING | Claudia Venhorst
Een goede dood
Een moslimperspectief op sterven in Nederland

Moslims in Nederland vormen de grootste religieuze minderheid, maar er is nauwelijks inzicht in hun rituele praktijken rond de dood. Dit artikel is een verkenning van de manier waarop moslims in Nederland de naderende dood ritueel vormgeven.

BESCHOUWING | Annemarieke van der Woude
De dood pakken?
Opvattingen over het levenseinde

Is er een verschuiving waarneembaar in ons spreken over de dood? En duidt die eventuele verandering op gewijzigde opvattingen over het levenseinde?

IN BEELD | René Rosmolen
Gekanteld

INTERVIEW | Nico Krijn
‘Niemand hoeft een slechte dood te sterven’

‘We denken weinig na over de dood. Dat is een omissie die de nodige aandacht verdient en daar werk ik ook hard aan.’ Kris Vissers, hoogleraar Pijn en palliatieve geneeskunde van het Radboud universitair medisch centrum in Nijmegen, is pleitbezorger van een multidisciplinaire aanpak van de palliatieve zorg, liefst al vóór de terminale fase.

BESLUIT | Hans Schilderman & Nienke Fortuin
De dood interpreteren

Terugblikkend op de bijdragen in deze editie van Handelingen, staat een drietal thema’s rond de dood centraal: de betekenis, expressie en beoordeling ervan. Het zijn drie thema’s die samenhangen met een vraag die zowel existentieel als ook reflectief van aard is. Hoe hebben we de dood te interpreteren?

TRENDBERICHT | Herman Noordegraaf
Diaconaat 2010-2013

Dit trendbericht geeft een selectie van publicaties op het terrein van het diaconaat in de jaren 2010-2013. Een uitgebreide versie is als Literatuurbericht diaconaat 2010-2013 te lezen. In Handelingen 2010/2 verscheen het vorige diaconale trendbericht.

Editieredactie: Ciska Stark & Martin Walton

INLEIDING | Ciska Stark & Martin Walton
Alleen samen?
Paradoxen van gemeenschapsvorming bij vieringen in een instelling

Soms heet het een viering of een kerkdienst. Soms een bezinningsmoment. Het vindt plaats in de kapel van het ziekenhuis, in een voor de gelegenheid omgebouwde fitnessruimte in de gevangenis of in een legertent op het platteland van Afghanistan. Vieringen in de marge van het ‘gewone’ leven, op plaatsen waar het samenleven gekleurd wordt door de specifieke situatie die mensen voor korte of langere tijd, vrijwillig of onvrijwillig samenbrengt.

VERKENNING | Thomas Quartier
Liturgische spiritualiteit als bron voor gemeenschap

In een ziekenhuis, een verpleeghuis, maar ook een intramurale instelling in de jeugdzorg of een gevangenis, leven mensen onder één dak. Onontkoombaar, al is het vaak maar voor een beperkte tijd. Je kunt het als bedreiging zien, als onaangename bijkomstigheid, maar ook als kans.

PRAKTIJK | Taco Bos
‘No man is an island’

De ernst van iemands psychische aandoening moet groot zijn, wil de arts tegenwoordig besluiten tot opname. GGZ-instellingen krimpen. Meer dan ooit is een opname tijdelijk. Is gemeenschapsvorming in deze setting mogelijk en wenselijk? Ligt hier een taak voor geestelijk verzorgers?

INTERVIEW | Ciska Stark
Een hele grote dosis argwaan

Harry Brandsma is theoloog en theatermaker. Dat komt van pas in zijn werk als geestelijk verzorger in de gevangenis en als medewerker bij Exodus Nederland. Daar begeleidt hij ex-gedetineerden bij hun terugkeer in de maatschappij.

PRAKTIJK | Annemieke Dekker
Met overgave meevieren

Hoe wordt er gevierd met mensen met een meervoudige beperking in de zorginstelling Bartiméus? Wat maakt hen tot een gemeenschap en wat is de plaats van het pastoraat en de vieringen in deze gemeenschap?

PRAKTIJK | Norbert de Kooter
Een moment van bezinning

Sinds 1964 werken er humanistisch geestelijk verzorgers bij Defensie. Op dit moment is de humanistische dienst, naast de protestantse en de rooms-katholieke, uitgegroeid tot één van de drie grote diensten. De geestelijk verzorgers werken op verschillende locaties en bij diverse eenheden in Nederland en daarbuiten, ook tijdens uitzendingen. Het is vooral tijdens deze uitzendingen en tijdens oefeningen dat geestelijk verzorgers bezinningsmomenten organiseren.

PRAKTIJK | Jolien Bos-de Lange
‘Varen, varen over de baren …’

‘Stommerd! Ik vind het niet leuk dat jij dat steeds doet hoor. Ga weg jij!’, klinkt het hard door de kerk. Terwijl ik iedereen welkom heet, moet er nog iets uitgevochten worden. Wanneer de gemoederen zijn bedaard, kunnen we verder. Om vervolgens nogmaals onderbroken te worden: ‘Mijn zus krijgt een baby!’, klinkt het enthousiast vanaf de eerste rij.
Zomaar een voorbeeld van een onrustig en oprecht begin van een viering binnen een instelling voor mensen met een verstandelijke beperking. Het laat belangrijke kenmerken zien van deze gemeenschap.

PRAKTIJK | Anne Gietema & Wouter Huizing
Vieringen in de ouderenzorg

Wat ouderen in de zorginstelling samenbrengt, is hun zorgafhankelijkheid. Ze hebben elkaar niet uitgezocht. Hoe dan werken aan verbinding en gemeenschappelijkheid? Kunnen zij wel een geloofsgemeenschap vormen?

PRAKTIJK | Luc Tanja
‘Dit verhaal gebeurt nog iedere dag’

Bijbelverhalen heel gewoon direct in het eigen leven plaatsen, is de kenmerkende manier van lezen binnen zowel het Drugspastoraat als het Straatpastoraat in Amsterdam.

Twee voorbeelden van bijbellezen komen in dit artikel aan bod. Ik doe verslag van een viering binnen het drugspastoraat en een ervaring met bijbellezen in het straatpastoraat. Vervolgens ga ik in op het soort gemeenschap dat in deze groepen ontstaat. Daarna zal ik nagaan in hoeverre de gangbare hermeneutische modellen inzicht geven in de leesstrategie van de deelnemers van drugs- en straatpastoraat. Ten slotte probeer ik aan te geven wat deze manier van bijbellezen van de pastor vraagt.

SLOTREFLECTIE | Ciska Stark & Martin Walton
Waarom de kring niet rond wordt
Gemeenschapsvorming in vieringen in bijzondere settingen

Deelgenoten-lotgenoten-bondgenoten
Vieringen in bijzondere settingen hebben twee brandpunten. Het eerste betreft het delen van een levensbeschouwelijke interesse. Dat kan de vorm nemen van gedeeld geloof en godsdienstigheid. Het kan ook de vorm nemen van een algemener betrokkenheid bij bezinning op levensvragen. Mensen komen ook naar vieringen omdat de sfeer anders is, of omdat daar dingen van het leven op een andere manier ter sprake komen. Wie geen toegang heeft tot een religieuze bijeenkomst van eigen kleur, sluit zich aan bij wat voorhanden is. Mensen komen om iets te delen en om in iets te delen. Wij noemen dat deelgenootschap.
Een tweede brandpunt is de aanleiding waarom mensen zich op dat moment op die plek bevinden. In een ziekenhuis of instelling voor ouderenzorg is dat een gevolg van opname. In de gevangenis is veroordeling de aanleiding, bij defensie stationering of uitzending. Voor een dakloze ligt het in de levensomstandigheden. De weg ernaartoe kan voor ieder verschillend zijn, maar op een of andere manier delen de aanwezigen om wie de viering wordt georganiseerd in dezelfde aanleiding, hetzelfde lot. Zij zijn lotgenoten.
Vaak wordt de intentie van een viering in beeld gebracht door het figuur van een kring. De mensen vormen een kring rondom een tafel of een kaars, of overdrachtelijk rondom een thema. Dat er sprake is van een tweede brandpunt, maakt dat de kring niet zomaar een mooie cirkel is, maar naar de vorm van een ellips neigt. In specifieke contexten speelt de specificiteit van de situatie ook inhoudelijk een rol.
Tegelijk is er een derde aspect. Want waar gevierd wordt, vormt zich een gemeenschap. Er kan een ‘bondgenootschap’ ontstaan dat niet alleen afleidbaar is uit het ‘deelgenootschap’ en het ‘lotgenootschap’. Over de condities waarin die gemeenschap (het bondgenootschap) zich vormt en de benodigde competenties van de geestelijk verzorger of andere voorganger gaat deze afsluitende reflectie. Kan zich een kring vormen? Of zijn andere beelden nodig?

TRENDBERICHT | HENK DE ROEST
Praktische theologie 2007-2012

Vanaf de geboorte van de discipline hebben vragen naar de thema’s die door praktisch theologen onderzocht zouden moeten worden en vragen naar de methoden om kennis te verkrijgen het onderzoek voortdurend begeleid. Kritische vragen zijn ook gesteld ten aanzien van de theorieën die de praktische theologie gebruikt om de verzamelde data beter te kunnen begrijpen. Daarnaast zijn regelmatig vragen gesteld over het theologisch karakter van de praktische theologie. Door al deze vragen is de praktische theologie in haar onderlinge discussies vaak met zichzelf bezig geweest. Tegenwoordig zien we echter dat deze vragen vooral in relatie tot concrete empirische onderzoeken opkomen.

IN BEELD | René Rosmolen
De schoonheid van onthaasting