Editieredactie: Herman Noordegraaf, Sake Stoppels & Herman ven Well

INLEIDING | Herman Noordegraaf, Sake Stoppels & Herman van Well
Diaconaat en gemeenteopbouw

Werken van barmhartigheid, in welke vorm dan ook, zijn onlosmakelijk met de christelijke kerken verbonden. Dit themanummer van Handelingen onderzoekt de plaats die diaconaat vandaag de dag heeft in praktijken, en vooral ook in theorieën van gemeenteopbouw binnen drie verschillende kerkelijke tradities.

PRAKTIJK | Henk Meeuws
Aartsbisdom Utrecht
Diaconie in het pastorale beleid

In alle bisdommen van de Rooms-Katholieke Kerk in Nederland is sinds ongeveer tien jaar een diepingrijpend reorganisatieproces gaande in reactie op de drastische krimp van het aantal kerkgangers, de besteedbare financiën en de beschikbare pastorale beroepskrachten. Door samenvoeging van parochies en herschikking van pastoraal personeel hoopt men niet alleen de tering naar de nering te kunnen zetten, maar beoogt men tevens ruimte te geven aan impulsen voor de (re)vitalisering van het kerkelijk leven. In het pastorale beleid van het aartsbisdom Utrecht is gepoogd diaconie structureel te verankeren in een toekomstgerichte ‘verbouwing’ van de kerk.

BESCHOUWING | Jan Maasen
Katholieke kerkopbouw en diaconie

De herstructurering van de pastorale organisatie in het aartsbisdom Utrecht staat niet op zich. Overal in West-Europa vinden sinds de tweede helft van de jaren negentig aanpassingen plaats vanwege een terugloop van het aantal priesters, gelovigen en financiën. De gekozen oplossingen verschillen, het tempo waarin de veranderingen worden doorgevoerd ook, maar de tendens gaat overal in de richting van schaalvergroting (van werkgebied van pastores en/of bestuurlijke eenheid). Het model van de territoriale parochie blijft daarbij in alle veranderingen wel overeind.

PRAKTIJK | Herman van Well
Tarwewijk Rotterdam
International Christian Fellowship en House of Hope

Een vergrijsde kerk maakt een nieuw begin op een nieuwe wijze: wijkgericht en multi-etnisch. Dat gebeurt in de Rotterdamse Tarwewijk, vroeger een volkswijk, sinds de tweede helft van de vorige eeuw een achterstandswijk. Twee organisaties zijn er in verband met diaconaat en gemeenteopbouw van belang. De eerste is de International Christian Fellowship (ICF), een jonge multiculturele, multi-etnische gemeente. De tweede is haar ‘dochter’, specifiek gericht op diaconaat in de wijk, House of Hope (HoH).

BESCHOUWING | Sake Stoppels & Herman van Well
Diaconaat binnen protestantse gemeenteopbouw

Al is de International Christian Fellowship (ICF) niet direct een representatieve casus binnen het protestantisme, de gemeenschap vormt in meer dan één opzicht zeker een goede illustratie van ontwikkelingen op het terrein van diaconaat en gemeenteopbouw binnen protestants Nederland.

IN BEELD | René Rosmolen
Onzichtbaren worden zichtbaar

PRAKTIJK | René Erwich
Baptisten en diaconale presentie
Gemankeerde identiteit of nieuwe leerweg?

In dit praktijkbericht ga ik kort in op de functie en betekenis van diaconaal handelen in baptistengemeenten in Nederland. Via de lijn van eigen ervaringen als predikant en rector van de kerkelijke opleiding neem ik de lezer mee naar een korte survey onder baptistenpredikanten. Ik besluit dit praktijkbericht met een bemoedigend voorbeeld van een poging tot de ontwikkeling van diaconaal beleid in een niet geünieerde baptistengemeente in het noorden van Nederland.

BESCHOUWING | René Erwich
De spontaneïteit voorbij?
Diaconale presentie en gemeenteopbouw bij evangelicalen

In deze bijdrage concentreer ik mij op de relatie tussen diaconale presentie en gemeenteopbouw vanuit evangelicaal perspectief. In een korte theoretische beschouwing ga ik in op het diaconale gehalte van gemeenteopbouwmodellen die verwant zijn aan de evangelicale stroming.

COLUMN | Janneke Nijboer

SLOTBESCHOUWING | Herman Noordegraaf, Sake Stoppels& Herman van Well
Gemengde gevoelens

In deze slotbeschouwing maken we een balans op en gaan we nog kort nader in op enige kwesties die aan de orde zijn in discussies over gemeenteopbouw en diaconaat. Allereerst hernemen wij de vragen die we in de inleiding stelden.

TRENDBERICHT | Martin Hoondert
Liturgische en rituele studies 2007-2012

Voortbouwend op het werk van Paul Post geeft Martin Hoondert enkele trends in het onderzoek naar liturgie en rituelen weer. Uitgebreider is hierover te lezen in het literatuuroverzicht op deze website.

Editieredactie: Henk de Roest & Henk van den Bosch

INLEIDING | Henk de Roest & Henk van den Bosch
Pastor en huwelijksethiek

Dit nummer van Handelingen belicht in een artikelencluster het thema ‘huwelijksethiek’. Op verlegenheden en dilemma’s waarvoor pastores en gemeenten zich gesteld zien, wordt gereflecteerd en zes voorbeelden vormen zo een ‘spiegel voor ons allen’.

CASUS 1
Een dreigende scheiding
Onderstaande casus speelde zich af toen ik nog maar een paar maanden in de gemeente predikant was. Het gaat om een kwestie die mij innerlijk raakt. De ethische vragen die in deze zaak een rol spelen, houden mij bovendien nog steeds bezig. Vanwege mijn nog prille predikantschap wist ik soms gewoon niet goed wat ik moest doen.

REFLECTIE | Alie Hoek-van Kooten
Wat kan en mag de pastor?

Op de casus ‘Een dreigende scheiding’ reageert Alie Hoek-van Kooten en ze ontwart enkele draden uit de kluwen van grenzen, mogelijkheden en verantwoordelijkheden van de predikant in deze situatie.

CASUS 2
‘Veilig weg bij mijn man´
De predikant weet meer …
Deze casus leg ik voor, omdat ik ervoer dat het inbrengen van de mening die ik over deze zaak had, indien ernaar gevraagd werd, schade zou toebrengen aan de vertrouwensrelatie die er op dat moment met de betrokkene was. Ik vroeg mij af of het de betrokkene zou helpen als ik daadwerkelijk mijn mening zou geven.

REFLECTIE | Theo van Leeuwen
Leren niet méér te willen weten …

Vanuit het perspectief van de supervisor reflecteert Theo van Leeuwen op de casus ‘Veilig weg bij mijn man’. Wat is wijsheid wanneer de predikant meer weet dan de pastorant?

CASUS 3
Samenwonend stel vraagt huwelijksinzegening aan
Ik, kersvers predikant, kreeg het verzoek van een jong, samenwonend stel of hun te sluiten huwelijk in de kerk kon worden ingezegend.

REFLECTIE | Hanneke Meulink-Korf
Leiding, liefde en eigen initiatief

Op de casus ‘Samenwonend stel vraagt huwelijksinzegening aan’ reageert Hanneke Meulink-Korf in een persoonlijk gestelde briefvorm.

BESCHOUWING | Theo Witkamp
Het huwelijk in de protestantse preek

In catechese en pastoraat gaat het regelmatig over samenwonen, (homo)huwelijk en relatieproblemen. Dat blijkt wel uit de pastorale en ethische casuïstiek die Theo Witkamp in zijn werk aan het Seminarium van de Protestantse Theologische Universiteit langs ziet komen. De kansel lijkt hiervoor echter minder geschikt. De meeste predikanten vinden de kansel een lastige plaats om over huwelijk en seksualiteit te spreken. In dit artikel beschouwt en analyseert Witkamp – met toestemming – drie protestantse preken waarin dit wél wordt gedaan.

HISTORISCH | Henk de Roest
Geloofsgemeenschap als ‘tegencultuur van verbinding’
De visie van twee praktisch theologen: Van Gennep en Van der Werf

Er lijkt in onze dagen een verlangen te groeien naar bemoediging door gemeenschap, naar betrokkenheid en betrouwbaarheid in tegenstelling tot de vrijblijvendheid, waardoor vele relaties en samenlevingsverbanden worden gekenmerkt. Er wordt geleden onder de commercialisering, de invloed van het economische denken en de grootschaligheid van bureaucratie en bedrijfsleven. Theologen spreken over het belang van een geloofsgemeenschap als contrastgemeenschap. Deze stemmen zijn niet nieuw.

IN BEELD | Harbert Booij
Christus in de Hof

TUSSENTIJDS TRENDBERICHT | Sake Stoppels
Missionaire practici in Nederland
Een waaier aan stedelijke praktijkberichten

In 2011 en 2012 verscheen een heel aantal missionaire publicaties, geschreven door practici. Het gaat telkens om auteurs die vanuit hun eigen missionaire zoektocht rapporteren en richting willen wijzen. Sake Stoppels bundelt deze praktijkgeluiden in een tussentijds trendbericht ‘kerkopbouw’.

TRENDBERICHT | Wim Smeets
Pastorale supervisie in ontwikkeling

Een opleiding tot pastor, predikant of geestelijk verzorger is tegenwoordig ondenkbaar zonder supervisie. Wim Smeets brengt een aantal publicaties op dit terrein in kaart. Omdat dit in Handelingen een eerste trendbericht is over pastorale supervisie besteedt hij ook ruim aandacht aan de beschrijving van het veld en aan de spelers die op dat veld een belangrijke rol spelen of sleutelpublicaties verzorgden.

Editieredactie: Ciska Stark

ARTIKEL │ Joep de Hart
Hemelscherven
Religieuze veranderingen in Nederland

The times they are a-changin’

Nederland is een land waar de erfenis van Augustinus, Luther en Calvijn nog altijd zichtbaar is, maar waar steeds minder sprake is van een gedeelde (religieuze) taal om over God te spreken. Toch lijkt het erop dat er een nieuwe visie op religie en spiritualiteit aan het ontstaan is.

INLEIDING | Ciska Stark
‘Het is voor u allen’
Religieus ritueel annex christelijke liturgie in een keuzecultuur

‘Goed weekend’ wensen de collega’s elkaar op de vaste vrijdagmiddagborrel toe. Bij de koffieautomaat op de maandagmorgen blijkt vervolgens wát het afgelopen weekend goed heeft gemaakt; namelijk het weer, de geleverde sportprestaties en de ontmoetingen met vrienden of familie. Kerkgang en geloof kunnen daarbij ook aan de orde komen, maar dat lijkt minder vanzelfsprekend. Het bijwonen van een viering, in de lokale geloofsgemeenschap of in de context van een instelling, behoort tot de activiteiten van de vrije tijd en heeft een keuzekarakter gekregen. De kerkgang is geen gewoonte, maar een afweging geworden.

REFLECTIE │ Goedroen Juchtmans
Gelaagdheid van het christelijke ritueel: vloek of zegen?

Goedroen Juchtmans deed onderzoek naar de manier waarop gezinnen sacraliteit en christelijk geloof in huiselijke rituelen tot expressie brengen. Ze trof daar een rijkdom aan diversiteit in aan, die het mensen mogelijk maakt op allerlei manieren met de christelijke traditie verbonden te blijven.

ARTIKEL │ Ranfar Kouwijzer
Geloven zonder God of religieus zolang de lofzang duurt?
Liturgie bij de Preek van de Leek

‘In de Preek van de Leek zijn gelegenheidsvoorgangers verantwoordelijk voor een hele dienst, dus inclusief liturgie. De opzet van het project is immers om te onderzoeken wat het oplevert als relatieve buitenstaanders zich verhouden tot de Bijbel en tot de protestantse traditie. Tot die traditie rekenen we ook het format van een eredienst: de liturgie. De vraag wat er gebeurt wanneer je deze mensen een orde van dienst laat verzorgen hoort bij het experiment. Het is extra spannend dat lang niet alle deelnemers aan de Preek van de Leek kerkelijk betrokken zijn.’

REFLECTIE │ Marieke den Braber
Met het evangelie de straat op
Reflectie op The Passion

Kun je het bijbelse verhaal van Pasen wel zo modern vertalen? Dat was de hamvraag van velen bij The Passion. Vorig jaar werd dit spektakel uitgevoerd in Gouda, dit jaar in Rotterdam. Beide keren live uitgezonden op de televisie, bekeken door 1 tot 1,7 miljoen kijkers. Het meeste commentaar ging er over of de Bijbel wel op deze wijze voor het voetlicht gebracht moet worden. Alle reden om dus eens te kijken hoe die Bijbel bij The Passion dan ter sprake komt.

REFLECTIE │ Mirella Klomp
Moderne liturgie, stadsmarketing of heiligschennis?
The Passion vanuit cultureel-antropologisch perspectief

‘Het is half negen op Witte Donderdag, drie dagen voor Pasen. Welkom in Rotterdam!’, zegt verteller Philip Freriks vanaf het podium tegen de ongeveer 15.000 mensen die zich verzameld hebben op het Willemsplein en de Erasmusbrug, en meer dan anderhalf miljoen mensen die kijken op Nederland 1 en via internet. ‘Vanavond is Rotterdam het decor van The Passion. Het verhaal van de laatste uren van het leven van Jezus Christus. Verteld in woorden, beelden en de bekendste Nederlandse popnummers.’

ONDERZOEK │ Henk de Roest
Kerkennacht: een momentane gemeenschap?

De laatste twaalf jaar is in verscheidene Europese landen een oecumenisch kerkenfestival ontstaan, waarbij lokale kerken hun ‘huis’ openstellen met een gevarieerd programma met zang, meditatieve vieringen, (leken)preken, rondleidingen, dans, theater, debat, ontmoeting, muziek, film, maaltijden en ‘een beetje spektakel’. Sinds enkele jaren worden ook in Nederland Kerkennachten georganiseerd. Samen met Elpine de Boer onderzocht Henk de Roest wat deelname aan zo’n Kerkennacht met bezoekers, al dan niet gelovig, doet. Ontstaat er ook verbondenheid tijdens een dergelijke gedeelde ervaring?

ARTIKEL | Irene Stengs
Bermmonumenten
Nieuw rouwritueel in de openbare ruimte

‘Op een avond in het vroege voorjaar van 2002 voeg ik me bij twee mannen die staan te praten bij een bos bloemen aan een paaltje in het trottoir. Naast de bos bloemen hangt een foto van een jongetje met zijn naam. De mannen bespreken het dodelijke ongeluk dat hier, op de kop van de Dappermarkt in Amsterdam-Oost, kort daarvoor plaatsvond. Op 28 februari 2002 werd de vierjarige Miguel, in het schemerdonker spelend op zijn fietsje, door een achteruitrijdende vuilnisauto doodgereden. De mannen drukken hun ongenoegen uit over ‘het feit’ dat de chauffeur nu hoogst waarschijnlijk in een ander deel van de stad gewoon verder zijn beroep zou kunnen uitoefenen.’

EVALUATIE | Ciska Stark
Regie verloren, ritueel gewonnen?

Een gevarieerd palet aan ritualiteit, liturgie en reflecties daarop is in dit themanummer van Handelingen voorbijgetrokken. In deze slotbeschouwing overzien we het geheel vanuit liturgiewetenschappelijk perspectief en maken we de balans op als het gaat om de centrale vraag: ‘Hoe spelen kerken in op de veranderingen in participatie aan liturgische vormen en hoe raakt dit aan een bredere opbloei van religieus ritueel handelen in de publieke ruimte?’

Editieredactie: Jos de Kock

INLEIDING │ Jos de Kock
Kerk en sociale media

ARTIKEL │ Jan van der Stoep
Sociale media: een nieuwe vorm van communicatie

Een jaar of vijf geleden waren we nog nauwelijks bekend met sociale media als Facebook, Twitter, LinkedIn, Google+ of Hyves. Nu zijn deze media nauwelijks meer weg te denken uit onze samenleving. Maar wat betekenen deze media eigenlijk voor de communicatie tussen mensen? Vormen sociale media slechts een nieuw instrument om contact met elkaar te onderhouden? Of veranderen deze media ook onze manier van leven en daarmee de wijze waarop kerken georganiseerd zijn?

ARTIKEL │ Frank Bosman
Waarom ik vind dat we iets met sociale media moeten doen

In de vaart waarmee sociale media zich ontwikkelen lijkt het hogere management van de christelijke kerken verrast en ook wat huiverig een manier te zoeken om ermee om te gaan. Individuele pioniers lijken echter haarfijn aan te voelen hoe ze de nieuwe media kunnen benutten. Cultuurtheoloog en katholiek blogger Frank Bosman ziet de kansen: met sociale media komen oude vragen opnieuw aan het licht.

ARTIKEL │ Eric van den Berg
Sociale media in de greep van de Geest

Vanuit de twee werkmodellen ‘digitale presentie’ en ‘digitale werken van barmhartigheid’ schetst Eric van den Berg een theoretisch kader hoe christelijke professionals op het web te werk kunnen gaan.

ESSAY │ Aad Hofland
Internet als religieuze ruimte
Internet en contextualiteit … voorbij aan generalisaties

Hoe nodig is de protestantse digikerk Mijnkerk.nl die dit jaar als missionaire pioniersplek wordt gestart, vraagt masterstudent Aad Hofland zich af na een onderzoek. De hoeveelheid zinzoekers op het web lijkt het plan te rechtvaardigen, maar trekt zo’n digitaal ‘thuis’ niet eerder de al actieve leden dan de mensen aan de rand of zelfs daarbuiten?

ARTIKEL │ Ineke de Feijter
Like it! or not …
Kerkelijk beleid en sociale media

Wanneer dominante media in een cultuur wijzigen, zoals van drukpers naar elektronische naar digitale media, brengt dat op allerlei gebied verandering teweeg. Wat doen kerken met nieuwe media, wat verwachten ze ervan? Leidt dat tot veranderingen, en beperken die zich tot communicatie of betreffen die ook het wezen van de kerk of theologie? Hoe definiëren ze media en communicatie en welke ethische vragen zijn daarmee intrinsiek verbonden? Wat kan er eventueel beter? Ineke de Feijter focust op de vraag naar kerkelijk beleid ten aanzien van sociale media.

CASUS │ Janneke Nijboer
Sociale media en community-vorming
Pioniersplek Noorderlicht Breda

Twittergemeenschap, facebookcommunities, linkedingroepen. Het zijn allemaal vormen van gemeenschap die online te vinden zijn. Mijn kennismaking met deze communities is een paar jaar geleden begonnen, toen ik samen met een collega gevraagd werd het missionaire verlangen van de Protestantse Gemeente te Breda vorm te geven. In onze zoektocht naar nieuwe vormen van kerk-zijn ontdekten wij de sociale media als hulpmiddel daarbij.

ONDERZOEK │ Johan Roeland, Tetske van Dun, Elke Hauser, Lucas van Heerikhuizen, Aad Hofland, Ruard Ganzevoort, Martijn den Hollander,
                    Hijme Stoffels en Peter Versteeg
De (on)mogelijkheid van de digitale kerk
‘De kerk kan niet kerk zijn zonder interacties van vlees en bloed’

Sociale media en kerk zijn geen gescheiden werelden, maar worden veelal wel van elkaar onderscheiden, als zou er sprake zijn van een kerkelijk domein en een virtueel domein dat met name gebruikt kan worden voor public relations, informatievoorziening en missionaire doeleinden. In deze bijdrage verkennen wij een andere benadering, namelijk die van sociale media als kerk, als een ruimte, plaats of domein waarin kerk gestalte kan krijgen.

Editieredactie: Tinne Grolus

REDACTIONEEL │ Hans Schilderman
‘Handelingen is een uniek vaktijdschrift’
Drijfveren van een nieuwe hoofdredacteur

Toen ik begin januari van dit jaar voor het eerst als hoofdredacteur de redactievergadering van Handelingen voorzat, werd me de vraag gesteld naar mijn motivatie voor deze functie. Een terechte vraag, niet alleen voor de redactie, maar vooral ook voor de lezers van Handelingen: ‘Vertel over wat je drijft om ondanks je drukke leven hoofdredacteur te worden van Handelingen. Wat hoop je, waar wil je aan werken, wat vind je belangrijk?’

ARTIKEL │ Jessie Dezutter
Waar hebben we het over?
Religie in relatie tot geestelijke gezondheid

Hulpverleners worden steeds vaker geconfronteerd met religieuze en zingevingsthema’s in hun praktijk. Ook pastores geven aan behoefte te hebben aan meer informatie en kennis omtrent geestelijke gezondheid. Dit artikel speurt historie, kernconcepten en huidig onderzoek na, op zoek naar een gefundeerd antwoord op deze vragen en een zinvol kader voor de praktijk.

ARTIKEL │ Jos de Kock
Een veelbelovende benadering
Catechese volgens het meester-gezel-leerlingmodel

De catecheet die zijn of haar eigen persoon inbrengt in de catechesepraktijk is een belangrijke kern volgens het meester-gezel-leerlingmodel. Voor een kerk die de ambitie heeft een gemeenschap te willen zijn, gooit dit intergeneratieve leerproces hoge ogen.

ONDERZOEK │Marina Riemslagh
Recht op het doel af
Gespreksdoelstellingen van pastores

Marina Riemslagh deed de afgelopen jaren onderzoek naar de ethiek van het pastorale gespreksproces. Met het oog daarop hebben de pastores die aan het onderzoek deelnamen de doelstellingen die ze in pastorale gesprekken nastreven verduidelijkt. Het vooropgestelde doel markeert immers de middelen – de gespreksinterventies – die aangewend worden om dat doel te bereiken. In dit artikel schetst de auteur de doelstellingen voor pastorale gesprekken die pastores hanteren.

PRAKTIJK │ Suzan Willemse, Norbert Foudraine & Wim Smeets
De geestelijk verzorger op de intensive care
Een andere blik op intensieve zorg

Wie een intensive-careafdeling van een ziekenhuis binnenstapt, heeft vaak het gevoel een andere wereld binnen te treden. Meer dan op andere afdelingen van het ziekenhuis beweegt men zich er op de grens van leven en dood. Er heerst een serieuze sfeer, lachen is meer gedempt omdat er voortdurend mensen met ernstige zorgen en verdriet aanwezig zijn. Een ideale context, zou je denken, voor gesprek over zingeving en levensbeschouwing.

ERVARING │ Evert-Jan Vledder
Al horend bijbellezen

Wekelijks sta ik als predikant voor dezelfde uitdaging: om na intensief lezen van de bijbelteksten te komen tot een preek. Ik neem daarvoor de tijd. Toch gaat het mij niet anders dan menig ander: de tijd is kostbaar, de materie ‘hoekig’ en pasklare antwoorden zijn niet voorhanden. Teksten zijn er om voortdurend gehoord te worden, en als eerste sta ik aan de kant van de hoorders. Een luisteroefening.

TRENDBERICHT │ Jessie Dezutter
Religie en gezondheid
Professionalisering van een domein

Dit trendbericht beschrijft de recente ontwikkelingen en veranderingen op het gebied van religie en gezondheid. Het gaat om tendensen die naar voren komen in internationale en nationale publicaties van de laatste vijf jaar. De meest duidelijke ontwikkeling kan samengevat worden onder de noemer ‘professionalisering van het domein’. Dit toont zich zowel op het vlak van empirisch onderzoek als op het vlak van de implementatie in de praktijk. Daarbij wordt gezondheid breed bekeken en komen verschillende groepen werkzaam in zorg aan bod; gaande van artsen en verpleegkundigen, tot psychologen, therapeuten en pastoraal verzorgenden.
Het uitgebreidere literatuurbericht kunt u lezen op de website.